Hakikat güvenliği: Çağımızın en büyük güvenlik sorunu

Covid-19 pandemisi bir şeyi netleştirdi: Ölüm-kalım sıkıntılarında bile toplumun tamamının davranışını eşgüdüm içerisine sokmak çok güç.

Örneğin aşıların yaygınlaşmasına verilen reaksiyonları düşünün. Dünyanın koronavirüsü yenebilmesi için nüfusun büyük kısmının aşı olması gerekiyor ve çok az sayıdaki demokratik ülkede hükümetler aşıyı zarurî hale getirmeyi tercih ediyor.

Bununla birlikte, dünya çapında önemli bir seviyede aşı tereddüttü mevcut. Şayet bu küme gereğince büyük olsaydı, pandemiden çıkış için en umut verici yollarımızdan biride tehlikeye girecekti. Bu şahısların aşıyı reddetmesi, aşı olanları bile etkileyebilecek hale gelirdi.

Bu, pandemi boyunca kendini tekrarlayan bir durum: Periyot devir, halk sıhhati yetkilileri ve siyasetçiler, halkı toplumsal aradan maske takmaya kadar, hem kendileri hem de topluma yarar sağlayacak şeyleri yapmaya ikna etmeye çalıştı.

Birçok kişi bunları yaptı, lakin birtakım beşerler direnç gösterdi. Aşı ve maskelerle ilgili yanlış savlar, bilimsel desteği olmayan tedavi teklifleri ve Covid-19’un ortaya çıkışı hakkındaki temelsiz söylentiler, halkın eşgüdüm içerisinde hareket etmesini sağlama eforlarını zora soktu.

Global çaptaki bir krize verilen bu farklı yansılar, ileride ortaya çıkacak pandemilerden iklim değişikliğine kadar 21’inci yüzyılda karşılaşabileceğimiz başka krizler için de telaş verici bir eğilime işaret ediyor.

Hakikat sonrası olarak isimlendirilen bu çağda, herkesin yanlışsız bilgiye sahip olduğundan emin olmak giderek zorlaşıyor. Öteki bir sözle, dünyanın kurtuluş reçetesinin ayan beyan ortada olduğu durumlarda bile, çarpık ve güvenilmez bir bilgi ekosistemi bunun hayata geçirilmesinin önünde değerli bir mani teşkil edebiliyor.

Birleşik Krallık’taki Alan Turing Enstitüsü tarafından geçtiğimiz aylarda yayımladığımız bir raporda, bu dönüşümün global güvenliğe yönelik bir tehdit olarak nitelendirilebileceğini savunuyoruz.

“Ulusal güvenlik” yahut “siber güvenlik” tabirlerine birçoğumuz aşinayız. Lakin bu raporda, “hakikat (epistemik) güvenliğine” daha fazla dikkat edilmesi gerektiğini öne sürüyoruz. Zira bu olmadan toplumlar gelecekte karşılaşacağımız önemli risklerle uğraş etme yeteneğini kaybedecek.

Konut güvenliği, malımızın inançta olduğundan, finansal güvenlik paramızı inançta tutmakla, ulusal güvenlik ülkemizi inançta tutmakla ilgiliyse, hakikat güvenliği de bilgimizi inançta tutmakla ilgilidir.

Episteme, Yunanca’da “bilmek” manasına gelen felsefi bir terim. Bu nedenle epistemik güvenlik ya da hakikat güvenliği, bildiğimizi sahiden bildiğimizden, temelsiz yahut yanlışsız olmayan tezleri tespit edebildiğimizden ve bilgi sistemlerimizin düzmece haberler üzere “epistemik tehditlere” karşı sağlam olduğundan emin olmayı kapsıyor.

Yayımladğımız raporlarda, demokratik ülkelerde hakikat güvenliğinin korunmasına yardımcı olabilecek tedbirleri ve araştırma alanlarını mercek altına aldık.

Lakin burada, sorunu daha da kötüleştiren ve toplumların acil krizlere cevap vermesini giderek zorlaştıran dört ana eğilime bakacağız:

1. Dikkat azlığı

Avrupa’da matbaanın şimdi icat edilmediği bir vakitte, 13’üncü yüzyılda, bilim insanları çok bilgi yüklemesinden şikayetçiydi. Dominik Vincent, 1255’te yazdığı bir metinde “kitapların çokluğu, vaktin kısalığı ve hafızanın kayganlığından” bahsediyordu.

Bununla birlikte, internet, doğrulanması güç çok sayıda bilgiyi her zamankinden daha kolay erişilebilir hale getirdi. Hangi haberlerin yanlışsız, hangilerinin yanlış olduğunu ayırt etmek güç. Aslında kısıtlı olan dikkatimizin odaklanması gereken şeylerin sayısı da artmış durumda.

Bilginin bolluğu ve dikkatin sonlu olması, devlet, medya kuruluşu ve çıkar örgütleri üzere yapıların da rekabete girdiği ağır bir “dikkat ekonomisi” yaratıyor.

Ne yazık ki, en tesirli dikkat çekme stratejilerinden kimileri insanların hislerine ve inançlarına hitap ediyor ve aslında bu kaynaklar da hakikat konusunda çok da net olmayabiliyor.

2. Filtre balonu ve sonlu rasyonellik

Dikkat iktisadının en fazla kaygı yaratan sonuçlarından biri, insanların önyargılarını güçlendiren şeylere maruz kaldığı ve karşı görüşlerin filtrelendiği filtre balonlarının oluşması.

Çok bilgi yüklemesi ile karşı karşıya kaldıklarında, beşerler doğal olarak yabancılar yerine kendileriyle misal düşünen bireylere daha fazla ilgi gösterir.

Bugün, toplumsal medya platformları üzerinde birebir inanç ve pahalar etrafında birleşen topluluklar oluşturmak ve bunlara katılmak hiç olmadığı kadar kolay.

Filtre balonlarının hakikat üzerindeki tesirine ise “sınırlı rasyonellik” ismi veriliyor. Bilgiye erişim, uygun bir muhakeme yapma ve karar vermenin temelini oluşturduğu düşünüldüğünde, bir kişinin filtre balonlarına yerleşerek öteki bilgilere erişimini sınırlamak da kişinin uygun bir formda akıl yürütmesini de sonlar.

3. Hasımlar ve beceriksizler

Bilgiyi dağıtmak ve bilgiye erişmek hiç olmadığı kadar kolay. Bunun dezavantajı ise, tıpkı teknolojilerin, insanların taammüden ya da ezkaza yanlışlı yahut aldatıcı bilgiyi yaymasını kolaylaştırması.

Bilginin ulaştığı bireyleri makûs niyetli bir biçimde yanlışa yönlendirmek yahut aldatmak maksadıyla kasıtlı olarak bilgiyi manipüle eden aktörlere (bireyler, kuruluşlar yahut devletler), “hasımlar” denir.

Hasımlar, insanları aldatıcı yahut yanlış bilgilere dayalı olarak harekete geçmeye teşvik etmek için “karşı saldırılar” düzenler. Örneğin, bir siyasi kampanya, seçim sonuçlarını kendi lehine manipüle etmek için başka siyasi adayların prestijini sarsacak imajlar üretmek için “deep fake” teknolojisiyle üretilmiş görüntülere başvurabilir.

Öte yandan, yanlış yahut temelsiz bilgiler, artniyet olmaksızın ya da tesadüfen yayan aktörlere de “beceriksizler” denir. Örneğin, yan tesirlere karşı temkinli olan bir bilim insanı, verdiği bir mülakatta her ne kadar âlâ niyetli de olsa biraz kaygı verici bir yorum yapabilir ve bu yorum daha sonra alınıp toplumsal medyada yayılarak yaygın bir aşı zıddı kampanyaya dönüşebilir.

4. İnanç erozyonu

Beşerler, diğerlerine ne vakit güveneceklerine karar vermek için doğal teknikler geliştirir. Örneğin, bir şahsa ne kadar çok insan inanıyorsa, o şahsa güvenmek de o kadar mümkün olur. Ayrıyeten kendi topluluğumuzda yer alanlara da daha fazla inanma eğilimi gösteririz.

Bazen de bir kişinin dürüst olup olmadığını anlamak için vücut lisanı, ses tonu ve konuşma kalıplarına bakarız. Bu stratejiler yanlış sonuçlar da doğurabilir, fakat genel olarak sağlam formüller olarak görülür.

Bununla birlikte, çağdaş bilgi teknolojileri bu yolları boşa çıkarabilir. Örneğin, filtre balonlarını oluşması, aslında azınlıkta olan fikirlerin çok daha görünür hale gelmesine ve aslında olduğundan daha yaygınmış üzere bir kanının oluşmasına neden olabilir.

Azınlıkta kalan birtakım bakış açılarının daha görünür hale gelmesi gerekirken, ziyanlı ve aşırılık yanlısı görüşlerin ise olduğundan daha fazla ana akımlaşmış üzere görünmesi bir dizi sorunu da beraberinde getirir.

Kimi teknolojiler de, bilinçaltımızda ses tonu ve vücut lisanında dürüstlük yahut samimiyetsizlik izlerini aramaya yönelik eğilimimizi de ele geçirebilir. Sanal ortamlda oluşturulmuş konuşmalar yahut “deep fake” görüntüler, biri palavra söylediğinde bize haber veren ipuçlarını da ortadan kaldırabilir.

Bütün bunlar ne manaya geliyor?

Ulaşmak isteyenler için güçlü ve istikrarlı bir medya ortamı, hiç olmadığı kadar elimizin altında. Bununla birlikte, hakikat bilgiyi aldığından emin olmak birçok kişi için kolaylıkla karşılayamayacağı bir vakit ve kaynak ayrıcalığı gerektiriyor.

Bu nedenle, geç kalınmadan ve toplumun genelinin iştirakiyle uğraş edilmesi gereken Covid-19 üzere karmaşık meselelere karşı, makul sıhhat tavsiyeleri vermek ve aşıların inançlı olduğunu söylemek tek başına kâfi değil. Beşerler yapılan tavsiyeler kadar, bunu yapan şahısları de inandırıcı bulmak istiyor.

Yayımladığımız raporda, bu mevzuda harekete geçilmezse karşımıza çıkması muhtemel kimi sonuçları da inceledik.

Oluşturduğumuz en berbat durum senaryolarından biri “hakikat gevezeliği.” Bu senaryoda, gelecekte toplumların genelinde gerçek ile kurgu ortasındaki farkı söyleme yeteneği büsbütün ortadan kayboluyor. Her ne kadar bilgiye erişim çok kolay olsa da, beşerler artık gördükleri, okudukları yahut duydukları şeylerin emniyetli olup olmadığını söyleyemez hale geliyor.

Münasebetiyle, bu senaryoda bir sonraki pandemi ortaya çıktığında da, toplum genelinde eşgüdüm halinde hareket etmek imkansız bir hale geliyor.

Bu tüyler ürpertici bir mümkünlük. Fakat Covid-19, bu senaryoya aslında bir vakitler düşündüğümüzden çok daha yakın olduğumuzu gösterdi.

Bir önceki yazımız olan Koronavirüs salgınında günlük vaka sayısı 19 bin 761 oldu başlıklı makalemizde Aşı, bin ve Doz hakkında bilgiler verilmektedir.